By Tom Plovie

De Stem. Zij is het instrument dat mij het meest fascineert. De kiem voor die fascinatie werd gelegd door mijn kennismaking met het werk van de Grieks-Amerikaanse zangeres Diamanda Galas. Ik was een tiener en ontdekte De Stem. Het lichaam als unieke klankkast en de trillingen van twee stembanden als directe bron van Emotie. Hoe muziek kan gemaakt worden zonder nood aan een ander instrument: de puurheid ervan heeft mij altijd aangetrokken. Van de avant-garde zang van Galas, Meredith Monk, Sainkho Namtchylak, David Hykes, David Moss, Fatima Miranda, Christian Wolz, etc.… ging mijn aandacht – doorheen de jaren – steeds meer naar de klassiek wereld.

Het is 15 februari 2017 en ik zit in de Sint-Machariuskerk te Gent voor een concert van Graindelavoix. Het is de eerste maal dat ik hen live zal horen. Op het programma: cypriotische vespers, geschreven door Jean Hanelle (c. 1380-c. 1436). We zitten als publiek rondom een tijdelijk geïnstalleerd podium, temidden van de kerk. Daarop staan, in een grote cirkel, enkele hoge staanders waaraan lichten bungelen. Het heeft, in zijn eenvoud, iets zeer ritueel en mystiek. Nog voor er één noot klinkt, voel ik mij gepriviligeerd erbij te zijn. Er Staat Iets Te Gebeuren.

De lichten gaan uit. Het is schemerdonker. De typische stilte voorafgaand een concert, vol verwachting, nestelt zich in de ruimte. Ik hoor gedempte stappen links achter mij en zie dat er een lamp aangaat. Zanger Razek-François Bitar opent a cappella het concert met ‘Arsala’llah’. Instant zit ik in een andere wereld, in een andere Tijd. Ik ervaar verstilling om zoveel Schoonheid, in al zijn eenvoud. Er is de warme en mysterieus klinkende stem, er zijn de woorden die ik niet begrijp maar me wel raken en de veelzeggende stiltes ertussen met hun nagalm. Graindelavoix wist me stevig vast te grijpen en mee te nemen naar hun eigen wereld vol stemmenpracht.

De naam voor dit multidisciplinair gezelschap uit Antwerpen komt uit een essay van Roland Barthes: “…le grain, c’est le corps dans la voix qui chante, dans la main qui écrit, dans le membre qui exécute…”. Graindelavoix wil via hun vocaal werk op zoek gaan naar deze ‘korrel’: als fysieke en spirituele weerspiegeling van de Stem. Het collectief werd opgericht in 1999 door bezieler en artistiek leider Björn Schmelzer (antropoloog, musicoloog, autodidact) en geniet ondertussen internationale erkenning. Focus van het vocale werk blijft het oude repertoire. Schmelzer richt zijn blik vooral op de mediterrane wereld (Zuid-Italië, Sardinië, Sicilië, Spanje, Portugal en Marokko), waar tevens de wortels liggen voor de middeleeuwse vocale tradities van het Westen (m.n. het Gregoriaans).

In 2021 was het 500 jaar geleden dat Josquin des Prez (c. 1450-1521) overleed. Hij was één van de belangrijkste componisten uit de renaissance en lid van de Franco-Vlaamse School. Deze stroming (14^de tot 16^de eeuw) wordt gekenmerkt door polyfone vocale muziek, als opvolger van het Gregoriaans. Dat Graindelavoix een album zou wijden aan deze grootmeester leek in de sterren geschreven. Dat het album er überhaupt zou komen, bleek niet evident in moeilijke coronatijden. Maar ze slaagden alsnog in hun opzet en ‘Josquin, The Undead’ kon in juni 2021 in het Italiaanse Banna (Poirino) opgenomen worden. Op 25 september 2021 vond het Belgisch debuutoptreden plaats en mocht ik mezelf onderdompelen in de wereld van Desprez (zijn naam heeft geen uniforme schrijfwijze).

Even een stap terug zetten. ‘Josquin, the Undead’: waarom ‘the Undead’? Desprez leefde ten tijde van de uitvinding van de boekdrukkunst. Zijn muzikaal werk was populair en viel daardoor ten prooi aan malafide uitgevers die subtiele wijzigingen aanbrachten of zelfs eigen composities onder zijn naam verdeelden. In 1540 werd al gezegd dat Josquin na zijn dood meer composities schreef dan tijdens zijn leven. En het klopt dat er dus veel voer voor musicologen is om na te gaan wélke manuscripten, al dan niet onterecht ondertekend met zijn naam, werkelijk van Desprez zijn. Daarnaast is er ook de fascinatie van de componist voor de dood, althans in zijn later werk en vooral de chansons – de focus van dit album. Ze kreeg dan ook de ondertitel mee: ‘Laments, deplorations and dances of death’.

Terug naar Gent en de concertzaal van de Bijloke waar het optreden deze keer plaatsvond. Ondanks de recente renovatie, de verbeterde akoestiek van de zaal en het historisch kader van de site vond ik het jammer niet opnieuw in een kerk te zitten. Gelukkig had ik een goede zitplaats dichtbij het podium. Het zorgde ervoor dat ik ook nu weer tijdsbesef verloor en werd weggezogen naar Lang Vervlogen Tijden. Het golvende karakter van de vervlochten melodieën werd visueel zichtbaar door de verstilde choreografie die ik op het podium zag. Zangers die meewiegen, door de knieën gaan, naar voor en achter bewegen, de map vol liedteksten dynamisch laten meebewegen,… Hoe heerlijk om die intensiteit zo te zien én te horen.

Hun laatste nummer hadden ze goed gekozen: de Totentanz of Dance Macabre ‘Petite Camusette’. Het gaat over het jonge koppel Robin en Marion die, tijdens een wandeling in het bos, achtervolgd worden door de Dood (‘Camusette’ of ‘Camuse’, als personificatie ervan). Het lied duurt amper 2:20 maar zit vol canons waarvan de melodieën zich als oorwurmen in het hoofd nestelen. Enkele dagen na het concert blijkt Desprez zijn bijnaam als ondode alle eer aan te doen gezien ik dat bisnummer maar niet uit mijn hoofd krijg.